Éseutana Darôd Dônya Nyang Ka Gadöh Tan Meuho Ka

AchehNetwork.com – Éseutana Darôd Dônya meunurôt meupadup-padup boh sumbê nyang lôn cok, geupeugah, neuduëk Éseutana nyan dilèë cit peureuséh lam seulingka Meuligoë ngön Museum Acèh jinoë. Éseutana nyang geupeugöt lé Seulôtan Alayddin Riayat Cah Al-Qahar (1557 - 1568 M) nyan na nyang peugah na tujôh boh lapéh ngön peuaman, nyang kawai Éseutana nyan nakeuh angèta pa’i meuguda ngön angèta pa’i meugajah.

Lam lukésan pèreusi lukésan Sayéd Dahlan Al-Habsyi, geupeugah inan Éseutana Darôd Dônya Keurajeuën Acèh geupeugöt bak thôn 1204 Masihi, lheuëh nyan Éseutana nyan tutông bak buleuën Juni 1677 M. Pèreusi lukésan Sayéd Dahlan nyang geugamba Éseutana Darôd Dônya Keurajeuën Acèh ka lheuëh geupeugöt seujak away abad keu 13 M nyan meuarti watèë masa Seulôtan Acèh phôn, ya'ni Seulôtan Djohan Cah (1205 - 1207M). Meunan cit thôn tutông 1677 M. Bak thôn nyan meumakna Éseutana Darôd Dônya nyan tutông leubèh kureuëng 40 thôn lheuëh pomeuréntah Seulôtan Éseukanda Muda (1607 – 1636 M). Seudangkan meulheuëng 40 thôn lheuëh Seulôtan Éseukanda Muda, Keurajeuën Acèh geupimpén lé Ratu Naqiyatôddin Cah (1675 – 1699 M).

Teuma, meunyö tatilék bak pèreusi lukésan Éseutana Darôd Dônya nyang geulukéh lé Sayéd Dahlan Al-Habsyi, nyang jeuët keu teumanyöng, peuë keuh mungkén Éseutana nyan geupeugöt bak masa Seulôtan Acèh Phôn? Lam masa geumat pomeuréntah cuma 5 thôn peuë keuh mungkén Seulôtan Djohan Cah geupeugöt Éseutana keurajeuën nyang lagèë nyan meugah?. An peuë keu ék ny'ö Éseutana Darôd Dônya Keurajeuën Acèh nyan tutông bak masa pomeurétah Ratu Naqiyatôddin Cah?

Sampé 'an uroë nyoë mantöng jeuët keu tanyöng-teumanyöng teuntang Éseutana Darôd Dônya Keurajeuën Acèh. Peuë keuh Éseutana nyan beutôy-beutôy na, atawa hanya sikada saboh lèjénda atawa mitos beulaka. Pasaijih, sampoë 'an jinoë meubacut pih hana geuteumeung jeujak Éseutana nyan. Meunyö keuh Iseutana Darôd Dônya  nyan na tom na lheuëh nyan tutông, dak meundéh kön na teuk meubacut tinggai meu’euncit untôk geusidék seucara arkèologis adakpih artèfak nyan ka meu’umu meureutôh thôn.

Lam meupadup-padup boh sumbê na geupeugah, Éseutana Darôd Dônya Keurajeuën Acèh cit na tom na an beutôy–beutôy geupeugöt bak masa Seulôtan Alayddin Riayat Cah Al-Qahar. Meumakna Éseutana Keurajeuën Acèh nyan saban hayeuë deungön Éseutana Keurajeuën Ôseumaniyah (Turuki jinoë) nyang geupeugöt bak masa pomeuréntah Seulôtan Muhammad II (1453 M). Lagèë nyang neuteupuë, masa pomeuréntah Seulôtan Alayddin Riayat Cah Al-Qahar nakeuh masa away phôn that Kurajeuën Acèh geujalén hubôngan diplomatik deungön Keurajeuën Turuki Ôseumaniyah.

Dari away phôn hubôngan nyan mungkén jeuët keu inspirasi keu geupeugöt Éseutana Darôd Donya atawa geucok curak Eseutana Keurajeuën Ôseumaniyah di Turuki, nyang sampoë an jinoë euncit Éseutana nyan mantöng jeuët takalön keuneubah, saweuëb Éseutana Keurajeuën Ôseumaniyah jinoë ka geupeujeuët keu Museum Topkapi di Istambul Turuki. Saboh Museum paléng raya ngön leungkap geukubah ngön geupeukulèksi beunda-beunda beukaih keuneubah seujarah Éseulam lam dônya. Sayangthat, Éseutana Darôd Dônya Keurajeuën Acèh hana tinggai meu’euncitjih pih.

Teuma, lam hikayat jameun geupeugah bhaih na tom na Éseutana Darôd Dônya Keurajeuën Acèh. Lagèë geupeugah lam kitab Bustanussalatin, saboh kitab ènskopèdia seujarah Acèh nyang hana that leungkap pih, keunarang Nuruddin Ar-Raniry, geupeugah bhaih na Éseutana Keurajeuën Acèh nyang geubôh nan Éseutana Darôd Dônya. Meunan cit lam calitra peuradélan Raja Lingë XIV nyang geupeucalitra lé M. Junus Djamil (1959) lam bukugeuh "Gajah Putih Iskandar Muda" (Gajah Putéh Éseukanda Muda).

Lam buku nyan Junus Djamil geucalitra, Raja Lingë XIV tom geusidék bak Meukamah Peungadélan Balé Rông Éseutana Darôd Dônya di nang nanggroë Keurajeuën Acèh Darôsalam sabab ka meusalahgeuh geupoh Bener Meria (aneuk kumuëngeuh), yakni aneuk nibak Raja Lingë XIII. Lam peuradélan bak Meukamah Darôd Dônya nyan geupeuputôh hukôm bahawa Raja Lingë XIV suwah geubri hukôm qisas (soë-beuranggasoë nyang poh maté gob suwah poh maté ureuëng poh nyan). Tapi sabab Datu Beru Peutuha Meukamah Peuradélan Keurajeuën Acèh nibak masa nyan meuhasé geubujôk poma si Bener Meria geupeumeu'ah Raja Lingë XIV, meusabab nyan Peungadélan Darôd Dônya geupeubateuë hukôm qisas nyan, hingga Raja Lingë XIV lheuëh geuh nibak geuhukôm maté.

Ngön na calitra nyan keu maklumat bahawa Éseutana Darôd Dônya Keurajeuën Acèh na tom na teudöng di Acèh. Éseutana nyan geupeugöt ngön kayèë ngön meucurak Meulayu ngön Éseulam. Meusabab nyan mungkén, éseutana nyan beutôy-beutôy tutông hana tinggai euncit meubacut pih.

Kareuna realita nyan keuh jeuët keu keunureuëng ubak meucuhu seujarah Acèh nyang han jeuët tapeubukti seucara fisik. Seula’én cuma meupadup-padup boh geudông nyang mantöng jeuët tapeutunyok seubagoë bukti meubeuntôk nibak keuneubah seujarah meusyuhu tamadun Acèh bak masa-masa Acèh hayeuë, yakni Pintô Khôp ngön Gunongan (Geununong)  bak teumpatgeumeu'èn peumaysôri (Putroë Phang) geupiyôh hèk di luwa éseutana.

Acèh jinoë cit han sanggôp an han jeuët geupeubukti keumeugahan seujarahteuh lam beuntuk keuneubah seucara meubeuntôk. Sabab tamadun nyang na tom geupeudöng lé Keurajeuën Acèh bak masa nyan nakeuh tamadun peubangkét Éleumèë Peuteunupuë (Ilmu Pengetahuan)  nyang meuukheuë nibak Éseulam ngön budaya Meulayu. Bida deungön da’irah laén, lagèë di Jawa nyang ka meuukheuë budaya nyang leubèh away teupeungarôh ngön budaya Hindu. Bak watèë Éseulam jitamöng u Jawa, Borobudur ngön candi-candi laén ka leubèh away na, hingga sampé uroë nyoë bukti seujarah di Jawa mantöng jeuët geupeuleumah keuneubahneuh. Seudangkan Acèh nyang  tamadunteuh meuukheuë nibak budaya Éseulam ngön budaya Meulayu, bukti seujarah Acèh cuma jeuët geupeutunyok bak Ileumèë Peuteunupuë, ya'ni kitab-kitab ngön naskah-naskah, seureuta manuskrip-manuskrip nyang geukubah lé peureuté 'ulama ngön ureuëng-ureuëng bako (cendikiawan) Acèh bak masa keujayaan.

Bukti seujarah keumajuan Éleumèë peungetahuan nyang na tom geupeukeumang lé peureuté ureuëng meu'éleumèë Acèh dilèë sampé jinoë mantöng jeuët geupeuleumah. Salah saboh, meureutoh boh kitab éleumèë peungetahuan keunarang peurté 'ulama Acèh nyang mantöng teukeubah bak balè pustaka kuno Tanoh Abèë, Keucamatan Seulimum, Acèh Besar. Gohlom tapeugah kitab-kitab éleumèë peungetahuan nyang jumeulahjih meuribèë boh lam beuntuk hikayat Acèh, nyang jinoë geukubah rap meubagoë museum peunténg di nanggroë-nanggroë luwa, lagèë di nanggroë Olanda ngön nanggroë-nanggroë Asiya Tungara laén nyang na tom meuhubôngan ngön Acèh.

Uléh keureuna nyan, geudông Éseutana Darôd Donya seubagoe bagian nibak keumajuan tamadun Acèh, nyang lheuëh nyan phak-luyak meusigö ngön runtôh Keurajeuën Acèh Darôsalam, mesti cit suwah geupeunyata atawa geupeugah seucara meutuléh keu geupeubukti bahawa Éseutana Darôd Dônya Keurajeuën Acèh na tom teudöng di Acèh, adakpih jinoë artèfak nibak jeujak atawa euncit éseutana nyan han meu’euncit meubacut pih le. Teutapi deungön na sumbê meutuléh, ureuëng jipatéh bahswa Éseutana Darôd Dônya Keurajeuën Acèh mèmang na deungön teudöng meugah di Acèh meureutôh thôn nyang ka leupah.